نقش تاریخی دانشگاه در پیروزی انقلاب اسلامی

از اواسط سال ۱۳۵۵ و هم زمان با افزایش اقتدار و نفوذ روحانیت در جامعه، بر میزان تأثیرگذاری روحانیون در سخنرانی‌ها و فضاهای دانشگاهی نیز افزوده شد و تشکیل نماز جماعت‌های دانشگاهی سیمایی جدید از فضای مبارزه دینی و آرمانی علیه رژیم شاه را در دانشگاه‌ها رقم می‌زد.

شاید بتوان پیشینه جنبش دانشجویی در ایران را به روزگار مشروطه و فعالیت دانشجویان که برای تحصیل در زمان قاجار به خارج کشور رفته بودند، در نهضت مشروطه بازگرداند. اما اگر بخواهیم به نقش دانشگاه و دانشجویان در پیروزی انقلاب اسلامی بپردازیم می بایست با نگاهی تاریخی از زمان تأسیس این نهاد در ایران به تحلیل روند پیوستن دانشگاهیان به مبارزات مردمی در انقلاب اسلامی بپردازیم.

در زمانی که دانشگاه تهران توسط رضاخان در سال 1313 تأسیس گردید، شاید هیچ کس فکرش را هم نمی کرد که این نهاد در براندازی نظام شاهنشاهی نقش اساسی ایفا نماید. البته نکته ای که باید به آن اشاره کرد این است که تاریخ جنبش دانشجویی ایران را نمی توان مقارن تأسیس دانشگاه دانست، چرا که اولاً اساساً جنبش، تعریف و ماهیتی متفاوت با جریان، حرکت و شورش دارد و به دلیل اینکه دانشگاه در ایران یک پدیده نو به شمار می رفت، این پدیده نو آنقدر مجذوب کننده بود تا کسانی که وارد آن محیط می شدند، مقدار جذبشان یک نقش ضد انگیزه ای داشت، تا حدی که یک جنبش اعتراضی و سیاسی برپا نکنند.

دوم اینکه در آن زمان دانشگاه از لحاظ تعداد دانشجو و به لحاظ کمیت در حدی نبود که بتواند نقش شکل گیری جنبش دانشجویی را ایفا کند. و سوم اینکه در ابتدای تأسیس دانشگاه، اکثر تحصیل کردگان و دانشجویان از قشر بالای جامعه بودند و نیازی به حرکت های اعتراضی و عدالت گرایانه و آرمان خواهانه نمی دیدند.

حقیقت آن است که اگر بخواهیم بطور مشخص به نقش و تأثیر دانشجویان در انقلاب اسلامی بپردازیم، می بایست آن را در تاریخ جنبش دانشجویی مسلمان و در قالب انجمن های اسلامی دانشجویان بنگریم، چرا که مطمئناً یکی از پایه های اساسی مبارزات دانشگاهیان علیه رژیم پهلوی و نظام شاهنشاهی را می بایست در باورها و اعتقادات اسلامی آنها که متأثر از شخصیت های خاصی همچون آیت الله طالقانی، بر اثر جاذبه و عمق فکری و معرفتی آنها در تعامل نزدیک و مستقیم با دانشجویان به وجود آمده بود جستجو کرد.

چنین اعتقادی در جریان دانشجویی باعث گردید که دانشجویان مسلمان در طول سال های دهه 20 و 30 همواره در مقابل انحرافات مختلف رژیم وابسته پهلوی دست به اعتراضات مختلف بزنند، که می توان 16 آذرماه سال 1332 را نیز از این منظر به عنوان نقطه عطفی در تاریخ مبارزات دانشگاه ثبت کرد؛ روزی که  جریان دانشجویی مسلمان بر خلاف بسیاری از سیاسیون و روشنفکران چپ و راست- که یا خود در شکل گیری کودتا دخالت داشتند و یا با دولت کودتا کنار آمده بودند- برای مقابله با استبداد و استکبار وارد میدان شد تا آنجا که خونش، سنگ فرش های دانشگاه تهران را رنگین نمود.

البته برخی حرکت های اعتراضی همچون برپایی تظاهرات به هنگام عقد کنسرسیوم  در اردیبهشت 33 و شرکت فعال دانشجویان در میتینگ دی ماه 39 در جلالیه، تظاهرات گسترده در مخالفت با انتخابات دوره بیستم شورا در بهمن ماه 39، آتش زدن اتومبیل دکتر اقبال رئیس وقت دانشگاه تهران و تظاهرات بر ضد ورود ملکه الیزابت به تهران در اسفندماه همان سال، باعث گردید تا دهه 30 تحت تاثیر ابتدای این دهه روندی ناآرام و مبارزاتی را در دانشگاه های کشور به نمایش گذارد.

در این بین دهه 40 برای جریان دانشجویی مسلمان دهه رشد نرم افزاری و فکری به حساب می آمد و ضدیت و مخالفت بنیادین با رژیم و سرسپردگی به آمریکا از شاخصه های این برهه از تاریخ دانشگاه می باشد که مطمئناً واقعه  ۱۵خرداد ۱۳۴۲ نقشی اساسی در ایجاد تحرک و خیزش انقلابی دانشگاه داشته است. سالی که نه تنها در جریان دانشجویی بلکه در تاریخ انقلاب اسلامی ایران وقایع مهم و تاثیرگذاری را در خود جای داده است.

با رشد کمی و کیفی مبارزات دانشجویی از اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه، یک تحول بسیار عمیق کیفی در حرکت های دانشجویی بوجود آمد، به طوری که بسیاری از اندیشمندان اسلامی با تکیه بر امکانات بالقوه دانشجویی راهی نو پیش روی جوانان گشودند. از جمله دکتر شریعتی، آیت الله مطهری، آیت الله طالقانی، آیت الله مفتح، آیت الله بهشتی، علامه محمد تقی جعفری و... با تأسیس کانون های فکری مانند حسینیه ارشاد، تلاش های گسترده ای را جهت پی ریزی بیداری اسلامی آغاز کردند؛ براین اساس از حدود ‌سال‌های 1351 و 1352 طیف نیروهای مذهبی در جنبش دانشجویی رو به افزایش می‌گذارد، به گونه‌ای که در سال 1353 دیگر نیروهای مذهبی به یک وزنة مستقل و قابل‌توجه در جنبش دانشجویی تبدیل شده بودند.

از پدیده‌های مهم و قابل تأملی که از اواخر سال 54 و اوایل سال 55 روند رو به گسترش و نقش تأثیرگذار‌ی پیدا کرد، یکی شکل‌گیری هیأت‌های مذهبی خانگی با حضور دانشجویان به عنوان هسته‌های مبارزاتی و تربیت فکری و عاطفی بود و دیگری- به ویژه از اواخر سال 1355 و اوایل 1356- افزایش تعداد دخترانی بود که با روسری و حجاب اسلامی در دانشگاه تردد می‌کردند و رفتار باوقار و لباس عفاف آنها به پرچم مبارزه دانشجویان مذهبی با رژیم شاه و سکولاریسم و آته‌ئیسم «لامذهبی» آشکار آن بدل گردیده بود.

از اواسط سال 1355 و هم زمان با افزایش اقتدار و نفوذ روحانیت در جامعه، بر میزان تأثیرگذاری روحانیون در سخنرانی‌ها و فضاهای دانشگاهی نیز افزوده شد و تشکیل نماز جماعت‌های دانشگاهی سیمایی جدید از فضای مبارزه دینی و آرمانی علیه رژیم شاه را در دانشگاه‌ها رقم می‌زد.

که این روند همزمان با اوج‌گیری انقلاب اسلامی مردم ایران و آشکار شدن رهبری پرفروغ حضرت امام خمینی(ره) و روحانیت پیرو حضرت امام (ره) بر کل نیروهای مذهبی و نیز تمامیت جنبش دانشجویی سرکردگی و هژمونی تام و تمام پیدا کرد.

در بین دانشگاه های ایران، دانشگاه تبریز و جنبش دانشجویی آن از اهمیت خاصی برخوردار است. نقش دانشگاه تبریز جدای از نقش تبریز و آذربایجان در تاریخ معاصر ایران نیست.

دانشجویان مذهبی دانشگاه تبریز بیش از سایر دانشگاه ها موفق شدند هویت اسلامی خود را منسجم کنند و مبارزات سیاسی خود را از دانشجویان چپی جدا نمایند. این دانشجویان در سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در دو حرکت مهم حضور یافتند: ابتدا در قیام تاریخی ۲۹بهمن مردم تبریز که در اعتراض به سرکوب خونین مردم قم در ۱۹دی ۱۳۵۶ صورت گرفت و دیگر واقعه ۱۸اردیبهشت سال 57 دانشگاه تبریز که به لحاظ اهمیت کمتر از واقعه ۱۶آذر سال ۱۳۳۲ نیست. پس از این واقعه دانشگاه تبریز تا پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت آموزشی نداشت.

اما دانشگاه در سال 1357 به قلب تپنده مبارزه علیه رژیم طاغوت تبدیل شد و جنبش دانشجویی تبدیل به جنبشی اجتماعی با آرمان های بزرگ گردید.

شروع سال تحصیلی 57-58 همزمان با رشد گسترده انقلاب اسلامی آغاز شد و در این زمان بین دانشجویان طرفدار سازمان مجاهدین خلق و دانشجویان اصیل اسلامی نسبت به اینکه آیا دانشگاه ها را باید باز نگه داشت یا اینکه تعطیل کرد، اختلاف افتاد. در این وضعیت دانشجویان مسلمان معتقد به باز نگه داشتن دانشگاه ها، به عنوان یک مرکز تجمع مناسب برای مبارزه با رژیم شاه بودند و دانشجویان طرفدار سازمان مجاهدین خلق از تعطیلی دانشگاه دفاع می کردند و سرانجام دانشجویان مسلمان با یک تصمیم سراسری و پخش اعلامیه اراده خود را به باز نگه داشتن دانشگاه ها، اعلام کردند. تا اینکه 40 روز از بازگشایی دانشگاه ها نگذشته بود که در 13 آبان، تعطیلی دانشگاه ها توسط رژیم اعلام شد.

و اینگونه بود که دانشگاه در مسیر پیروزی انقلاب اسلامی ایران نقشی مهم و تأثیرگذار را در کنار دیگر اقشار جامعه ایران ایفا نمود و پس از تعطیلی در آبان ماه 57 به خیل عظیم انقلاب اسلامی ایران پیوست تا اینکه در بهمن ماه سال 57 دانشجویان به عنوان جریان پیشرو در مبارزه، شاهد پیروزی انقلاب اسلامی ایران بودند.